Νικηφορος Αγγελοπουλος 29/1/22

 ΑΝΑΤΕΛΛΕΙ Η ΜΕΤΑ-ΠΑΝΔΗΜΙΚΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ

Καθώς εισέρχεται στον τρίτο φρικτό της χρόνο η πανδημία COVID-19 συνεχίζει να είναι σε πλήρη ανάπτυξη και εξέλιξη. Ο κορωνοϊός δεν παύει να διαψεύδει προβλέψεις και να ακυρώνει στρατηγικές. Η περάτωση του δράματος βρίσκεται ακόμη σε ένα αβέβαιο και θολό βάθος παρά τα κάποια αισιόδοξα σημάδια. Όμως η νέα μετα-πανδημική πραγματικότητα αν και δεν έχει διαμορφωθεί πλήρως δίνει κοινωνικά χαρακτηριστικά, που αποκρυσταλλώνονται σταδιακά.

Ήταν γνωστό από τις αρχές του 21ου αιώνα ότι οι ιογενείς πανδημίες θα αποτελέσουν τις μεγαλύτερες απειλές που κατά κύματα θα αντιμετωπίζει στο μέλλον η ανθρωπότητα, αφού οι καθοριστικές προϋποθέσεις για την εξάπλωση τους έχουν πλέον εγκατασταθεί ανεπιστρεπτί και λειτουργούν ως θερμοκήπια και εκκολαπτήρια: Η Μεγάπολη, με πληθυσμό άνω των 10 εκατ. κατοίκων με το γειτονικό της αεροδρόμιο, 20 εκατ. αφίξεων ετησίως. Αυτή την εποχή σχεδόν 20 μεγα-πόλεις υπάρχουν διασκορπισμένες στον πλανήτη. Ένας παγκοσμιοποιημένος πλανήτης στα επίπεδα εμπορίου, τουρισμού, πολιτισμού και άλλων συναλλαγών, με ιλιγγιώδεις ταχύτητες στις φυσικές επικοινωνίες και τις προσωπικές επαφές. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μια ιογενής μολυσματική νόσος δύναται να διασπαρεί στις μεγα-πόλεις σε 24-48 ώρες και από εκεί να απλωθεί παντού σε λίγες ημέρες ή το πολύ εβδομάδες.

Οι διαπιστώσεις και τα διδάγματα σε παγκόσμιο επίπεδο γύρω από την πανδημία είναι ευρείες και ποικίλες, σε θέματα περίθαλψης, υγειονομικών πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών προοπτικών. Είναι ακόμη ρευστές, καθώς η επιδημική κατάσταση εξελίσσεται μέσω μεταλλάξεων του ιού και ανατροπών στις στρατηγικές αντιμετώπισης του. Η COVID-19 ανέδειξε στρεβλώσεις στην διοίκηση και χρηματοδότηση του υγειονομικού τομέα, ανεπάρκειες στην χρήση των πόρων, ταξικές διαιρέσεις, οικονομική ανισότητα, εργασιακή ανασφάλεια, κοινωνικές αδικίες στην πρόσβαση των υπηρεσιών υγείας και κυρίως την βαθειά εξουθένωση του υγειονομικού προσωπικού και του Εθνικού Συστήματος Υγείας κάθε χώρας. Η COVID-19 απλώθηκε σαν πυρκαγιά αφού η διεθνής συνεργασία και οργάνωση της δημόσιας υγείας είχαν μεγάλες ανεπάρκειες με χαρακτηριστική ανετοιμότητα και κακοδιαχείριση από ηγέτιδες χώρες του πλανήτη, κυρίως Κίνα, ΗΠΑ, Βρετανία για διαφορετικούς λόγους η κάθε μια. Οι αιτίες της τεράστιας υγειονομικής καταστροφής που προκλήθηκε και συνεχίζει να προκαλείται, ίσως θα εκτιμηθούν αργότερα εφόσον υπάρξουν ικανοί και γενναίοι ερευνητές και δημοσιογράφοι που θα αψηφήσουν τα εμπόδια στην έρευνα πού ήδη εγείρονται προσεκτικά. Σε διεθνές επίπεδο η επιδημία έφερε στην επιφάνεια και όξυνε το νέο ψυχροπολεμικό κλίμα, μέσα σε μια ατμόσφαιρα γεωπολιτικής αβεβαιότητας και διεθνούς ανισορροπίας. Εγκαινίασε μια ταραχώδη περίοδο αποσταθεροποίησης και αυταρχισμού. Εντατικοποίησε τον προστατευτισμό και την εσωστρέφεια. Διαδικασίες από-παγκοσμιοποίησης βρίσκονται σε ανάπτυξη. Κρίσιμοι θεσμοί όπως το G7 και G20 δεν λειτουργούν. Συμπτώματα επιδείνωσης των ανισοτήτων μεταξύ πλουσίων και φτωχών χωρών είναι σε εξέλιξη.

Σοβαρές ανατροπές στην οικονομία, στις κοινωνικές σχέσεις, στις εργασιακές συνθήκες διαμορφώνονται. Νεκρώθηκαν ολόκληροι τομείς της οικονομίας και προκλήθηκε αφανισμός χιλιάδων μικρών επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις-κολοσσοί ωστόσο, διογκώνονται και η συγκέντρωση κεφαλαίου επιτελείται με ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα. Μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες μετά την πρωτοφανή θριαμβευτική τους κερδοφορία, θα αποκτήσουν τεράστια οικονομική και πολιτική δύναμη. Θα αναβαθμιστούν οι δυνατότητες τους για συμπεριφορές κρατικής υπόστασης. Θα γίνουν κράτη ικανά να στρέψουν προς τις κατευθύνσεις που επιθυμούν κυβερνήσεις και τις αδέσποτες πλατιές πληθυσμιακές μάζες. Θα δημιουργήσουν μια δική τους, κυρίαρχη ιδεολογία και προπαγάνδα με κολοσσιαίες δυνατότητες μαζικής χειραγώγησης.

Στην εκπαίδευση και γενικότερα στην κουλτούρα και τον πολιτισμό εκμηδενίσθηκε η καλλιέργεια του ομαδικού πνεύματος. Θέατρα, κινηματογράφοι, μουσεία συρρικνώθηκαν. Πανηγύρια και γιορτές εξαφανίσθηκαν. Αυξήθηκε ωστόσο η ανάγνωση βιβλίων, περιοδικών και η κακής ποιότητας συνδρομητική τηλεόραση. Βιβλία ευεξίας, αυτοβοήθειας και αυτοβελτίωσης, φιλοσοφίες θετικής σκέψης, με βλακώδεις και υπερφίαλους τίτλους πουλάνε κατά εκατομμύρια παγκοσμίως. Δεν αποτελεί έκπληξη που τα ΜΜΕ εμπορεύτηκαν στο έπακρον τον φόβο και καλλιέργησαν με μαεστρία τα ζιζάνια του διχασμού, με τεχνητό θόρυβο, οργανωμένη δυσφήμιση, χλευασμό και εμπάθεια όπως έκαναν πάντα. Η χρησιμοποίηση διανοουμένων ή επιστημόνων σε κάποια προγράμματα τους, εξασφαλίζει άλλοθι για να δίδεται ένας τόνος ποιότητας, εγκυρότητας και ποικιλίας. Από την άλλη μεριά τονώνεται ο ναρκισσισμός αυτών των προσώπων, το πάθος και η δίψα τους για προβολή και κυρίως ικανοποιείται η επιθυμία τους να μετατρέπονται και οι ίδιοι σε διαφημιστικά προϊόντα. Οι επιστήμονες και διανοούμενοι που έχουν την ικανότητα να στρεβλώνουν την αλήθεια είναι πολύτιμοι συντελεστές, αρκεί να παραιτηθούν από την ελευθερία τους, την σοβαρότητα και την αξιοπρέπεια τους. Δεν σπανίζει αυτό το είδος.

Αποκτήθηκε σημαντική εμπειρία από την διαχείριση της κρίσης και συνεχίζει να συσσωρεύεται. Κυρίως του πόσο σημαντική είναι η άμεση κινητοποίηση και πόσο ακριβά πληρώνονται οι διακρατικές αποκρύψεις δεδομένων και καθυστερήσεις στη δράση. Η πανδημία έδειξε την αναμφισβήτητη στρατηγική σημασία της αναστήλωσης και άρτιας οργάνωσης των Εθνικών Συστημάτων Υγείας, την παραμονή τους εκτός των νόμων της αγοράς και την επιτακτική ανάγκη της αναδιαμόρφωσης των στόχων τους προς την κατεύθυνση της καταπολέμησης της ανισότητας στο δικαίωμα υγειονομικής περίθαλψης όλων ανεξαιρέτως των ασθενών.

Δεν κάνω κριτική της αποτελεσματικότητας των μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν για την αντιμετώπιση της κρίσης. Αυτή θα καταδειχτεί αργότερα μετά από καλά οργανωμένες ανεξάρτητες μελέτες. Ωστόσο, οι στρατηγικές κοινωνικής αποστασιοποίησης, εφαρμογής εκτεταμένων αυστηρών περιοριστικών μέτρων, η καλή υγιεινή και η οργάνωση εθνικού εμβολιασμού υπήρξε υποδειγματική σε μερικές χώρες. Δεν έχουμε ακόμη τους τελικούς δείκτες (πχ νεκροί ανα εκατομμύριο πληθυσμού σε σχέση με την οικονομική ύφεση κλπ.) αλλά φαίνεται ότι χώρες που οι πολίτες τους εμπιστεύονται την επιστήμη και δημοκρατικές ηγεσίες που χωρίς ψηφοθηρικές τάσεις βασίστηκαν στους ειδικούς επιστήμονες και στον συνεπή χειρισμό, ίσως τα κατάφεραν καλύτερα. Τα πολλαπλά lockdowns και οι καραντίνες αντιμετωπίστηκαν διαφορετικά, σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Εξαρτήθηκαν από τη σχέση του λαού με την κυβέρνηση, την πρόσβασή στην υγειονομική περίθαλψη και σε βασικές καθημερινές ανάγκες, όπως τρόφιμα και νερό.

Η πανδημία έδρασε και συνεχίζει να δρα σαν μηχανισμός πυροδότησης της καινοτομίας προκαλώντας ιλιγγιώδη πρόοδο της ιατρικής, των βιολογικών επιστημών και της φαρμακολογίας. Η τεράστια μετακίνηση του επιστημονικού δυναμικού στην κατεύθυνση της COVID-19 είναι χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της επιστήμης.

Η ψηφιοποίηση εγκαθίσταται, θα ενταθεί και θα παραμείνει αν και θα χρειαστεί η επιβολή επανεκπαίδευσης σε μεγάλες καθυστερημένες πληθυσμιακές ομάδες. Τα ηλεκτρονικά δεδομένα (data) αποτελούν σήμερα το νέο ακριβοπληρωμένο αγαθό. Οι οικονομικές συναλλαγές, γίνονται πλαστικές (cashless society) περνάνε σιγά-σιγά στις online. Δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στη δομή της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης και περαιτέρω ψηφιοποίησης του Δημοσίου κάθε χώρας. Έχουν μπει σε τελική ευθεία τα πρότζεκτ της Κοινωνίας της Πληροφορίας, παροχή ψηφιακών υγειονομικών υπηρεσιών σε δυσπρόσιτες περιοχές και εξ αποστάσεως ακροαματική διαδικασία στα δικαστήρια.

Η τηλεργασία θα γίνει μονιμότερο φαινόμενο. Εχει βέβαια ο εργαζόμενος περισσότερο προσωπικό χρόνο και λιγότερα έξοδα για συγκοινωνίες αλλά περιορισμένες δυνατότητες για κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και αυξημένες πιθανότητες για αισθήματα μοναξιάς. Η τηλεργασία θα οδηγήσει στην εκκένωση μεγάλων κτιριακών συγκροτημάτων γραφείων στο κέντρο των πόλεων, ερήμωση και πτώση της αξίας τους. Η εργοδοσία (παρά το ότι κερδίζει από απελευθέρωση χώρου) αντιδρά στην τηλεργασία διότι δεν ανέχεται ο εργαζόμενος να αποκτά ευρύτερη αίσθηση της προσωπικής του ελευθερίας. Αυξάνεται ο αριθμός αυτών που στρέφονται προς επαγγέλματα αυτοαπασχόλησης.

Η τηλεκπαίδευση στα παιδιά του δημοτικού δεν είναι τόσο επωφελής, όσο η ζωντανή επαφή με το σχολείο, αλλά τα παιδιά γυμνασίου και λυκείου άρχισαν να συσχετίζουν την οθόνη όχι μόνο με διασκέδαση αλλά με την εκπαίδευση και την εκμάθηση γνώσεων, κάτι που μέχρι τώρα αφορούσε τις μεγαλύτερες ηλικίες. Πολλοί δάσκαλοι αισθάνονται αμηχανία όταν αντιλαμβάνονται ότι κοντά στην οθόνη του παιδιού, κάπου κρυφά, παρακολουθεί και ο γονέας! Η τηλεκπαίδευση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ήταν μια πραγματική καταστροφή!!

Η σημαντική μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς μειώθηκαν η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από πηγές άνθρακα και η κατανάλωση πετρελαίου, ως αποτέλεσμα των περιοριστικών μέτρων, ενδεχομένως θα συμβάλλει στη μείωση της νοσηρότητας και θνησιμότητας εκατοντάδων χιλιάδων.

ΣΕ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ η πανδημία, ρίχνοντας ένα τεράστιο πέπλο ψυχορύπανσης, άσκησε κολοσσιαία πίεση στην κοινωνία. Δημιούργησε ένα βαρύ ψυχολογικό κλίμα, μια παρανοϊκή ατμόσφαιρα γεμάτη δεισιδαιμονίες, καχυποψία και εχθροπάθεια, νοσοφοβικές αντιδράσεις, φαινόμενα μαζικής υστερίας, ρατσισμού και αποδιαπόμπευσης, πυροδότησε καταστροφικές συμπεριφορές στη διαπροσωπική ζωή. Αρκετοί, επιβαρύνθηκαν ψυχολογικά και σωματικά. Ένοιωσαν πλήξη, θυμό, άγχος, αβεβαιότητα, δυσφορία. Βίωσαν μοναξιά, απομακρύνθηκαν από σχέσεις. Περιόρισαν δραστηριότητες και ελευθερίες. Αλλοι έχασαν αγαπημένους ανθρώπους, τους κήδεψαν παράδοξα και πένθησαν βουβά. Αρκετοί νόσησαν. Πολλοί περισσότεροι φοβήθηκαν ότι θα νοσήσουν ή πανικόβλητοι νόμισαν ή πείστηκαν οτι νόσησαν (φαινόμενο nocebo) και επιβάρυναν επιπροσθέτως το σύστημα υγείας.

Οξύνθηκε η ατμόσφαιρα δυσανεξίας και τιμωρητικότητας. Εμφανίσθηκαν μερικές φρικτές αντιπαραθέσεις. Άτομα φανατισμένα από λογής λογής θρησκευτικές πίστεις και πολιτικές ιδεολογίες, εύθικτα, εκδικητικά, αγέλαστα, παραμονεύουν σε κάθε συζήτηση και επιπλήττουν απειλητικά τους διαφωνούντες με τις απόψεις τους. Κήνσορες ηθικολόγοι απονομιμοποιούν και απανθρωποποιούν, όποιον συμβαίνει να μην σκέφτεται όπως εκείνοι. Αυτό το φαινόμενο ενδημεί σε όλα τα μορφωτικο-κοινωνικά κλιμάκια, χαμηλά και υψηλά. Φανατικοί πολιτικοί, αλλοπρόσαλλοι και ημιπαράφρονες influencers, επηρμένοι διανοούμενοι, διαμορφωτές της κοινής γνώμης και πλήθη αδαών, αμαθών, ιδεοληπτικών και ιδιοτελών επιδείνωσαν το κλίμα.

Αυτό το χαμηλής κλίμακας ανθρωπολογικό είδος που έχει διαχρονική και μόνιμη υπόσταση στην ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας βγαίνει στην επιφάνεια όποτε υπάρχει ταλαιπωρία εθνών και σύγχυση για να κάνει τα πράγματα όσο χειρότερα μπορούν να γίνουν. Τα ανθρωπο-υποείδη αυτά και μεγάλη μόρφωση έχουν και ιδιαίτερη ευφυία. Λόγω της λαιμαργιώδους επιθυμίας τους για εξουσία και φήμη συχνά βρίσκονται σε υψηλά κοινωνικά επίπεδα και έτσι δηλητηριάζουν ευρύτερα.

ΑΠΟ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΣΚΟΠΙΑ, λίγα πράγματα είναι ακόμη γνωστά και τεκμηριωμένα. Στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή οι τελετουργίες καθαρμού αποκτήσανε κοινωνική νομιμότητα. Αυξήθηκαν οι εξαρτήσεις από αλκοόλ και ουσίες. Επανεμφανίσθηκαν με ορμή τα παραληρήματα συντέλειας του κόσμου και πολλοί συσσώρευσαν αγαθά στα σπίτια τους ενώ μερικοί σε πλούσιες χώρες ενεργοποίησαν τα bunker τους. Οι αυτοκτονίες στις ΗΠΑ μειώθηκαν κατά 5% το 2020. Ανάλογο είναι και το ποσοστό στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, όμως είναι γνωστό παλαιόθεν ότι κατά τις μεγάλες κοινωνικές αναστατώσεις μειώνονται οι αυτοκτονίες αλλά αυξάνονται οι ανθρωποκτονίες. Πολλαπλασιάστηκαν τα περιστατικά της ενδοοικογενειακής βίας με θύματα κυρίως τις γυναίκες. Οι αγοραφοβικοί και κοινωνιοφοβικοί ανακουφίστηκαν από τα περιοριστικά μέτρα και μερικοί είδαν την καραντίνα με ευγνωμοσύνη. Βρήκαν εξαιρετικό καταφύγιο στην τηλεπικοινωνία. Αυξήθηκαν όλες οι μορφές του cybersex, εννοείται όχι μόνο στους φοβικούς! Η ασώματη σεξουαλικότητα (bodyless sexuality) έγινε επιδημία. Κορυφώθηκε η ηλεκτρονική παιγνιομανία και τα online καζίνα πολλαπλασιάστηκαν. Μια καινούργια εξάρτηση εμφανίσθηκε, αν και φαίνεται ότι ενδημούσε στη ΝΑ Ασία και Ιαπωνία. Η εξάρτηση από την μάσκα. Ανακαλύφθηκε πολύ γρήγορα από φοβικούς και ανασφαλείς, ότι η μάσκα λειτουργεί ως προστατευτική ασπίδα και διευκολύνει την διαπροσωπική ψυχοσυναλλαγή. Δεν την φορούν μόνο για προστασία από τον ιό. Και αν την συνοδεύουν με σκοτεινόχρωμα γυαλιά ακόμη καλύτερα. Η ηλεκτρονική ψυχοθεραπεία, με skype, teams, zoom κλπ. έχει ραγδαία εξάπλωση. Η θεραπευτική ψυχοσυναλλαγή των ασώματων κεφαλών αξίζει να μελετηθεί, ως προς την αξία της όποιας προσφοράς της.

Θα υπάρξει μια νέα οικουμενική υπευθυνότητα μετά την λήξη της πανδημίας και πως θα διαμορφωθεί; Θα υπάρξει δίψα για το καινούργιο, το συναρπαστικό, το περιπετειώδες; Οι παλιές καλές συνήθειες ανθρώπινης επαφής θα επανέλθουν; Πως οι κοινωνίες θα γίνουν ανθεκτικές στις επερχόμενες επιδημίες; Θα συρρικνωθούν οι πληθυσμοί των μεγα-πόλεων; Θα μπει πλαφόν στο δικαίωμα των αεροπορικών ταξιδιών; Θα υψωθούν τείχη στα σύνορα; Θα κυριαρχήσει οικονομικός εθνικισμός με τα διεθνή εργοστάσια να επανέρχονται στις πατρίδες τους; Τι και πόσο θα αλλάξουν καταναλωτικές συμπεριφορές, στρατηγικές διαφήμισης, δημόσιες σχέσεις, νέα κανάλια εκπαίδευσης, στρατηγικές αντιμετώπισης κοινωνικών κρίσεων και καταστροφών, τηλεόραση, μουσική, νέες αισθητικές;

Πολύ πιθανή είναι η εμφάνιση μιας επόμενης μεταδοτικότερης και φονικότερης ίωσης. Και όχι στο μακρινό μέλλον. Λένε οι ειδήμονες. Ωστόσο αν και μπορεί να είναι αναπόφευκτη, αυτή τη φορά θα βρει απέναντι της μια επιστημονική κοινότητα πολύ καλύτερα προετοιμασμένη από εκείνη της προ COVID19 περιόδου, αρκεί οι πολιτικές συνθήκες στον πλανήτη να έχουν εξελιχθεί και ωριμάσει έτσι ώστε να το επιτρέψουν.

(Από διαδικτυακή διάλεξη που έδωσα στο 9ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχοφαρμακολογίας, Καστοριά 12/12/2021)