Νικηφορος Αγγελοπουλος//το Γηρας

 

ΤΟ ΓΗΡΑΣ, ΤΟ ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ, ΤΟ ΚΟΛΑΣΤΗΡΙΟ.

Ορισμένες εξελικτικές φάσεις στη ζωή του ανθρώπου, πολλές φορές βιώνονται ως στρεσογόνα γεγονότα. Όμως ο ψυχοτραυματικός τους χαρακτήρας προκαλείται από τις σύγχρονες κοινωνικές αντιλήψεις, που διαστρεβλώνουν τον μυητικό χαρακτήρα αυτών των μεταβάσεων σε ανώτερα επίπεδα αυτοσυνειδητότητας και υποχρεώνουν τους ανθρώπους να διέλθουν από αυτές μόνοι, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε σε παλαιότερες φάσεις της ιστορίας, όπου τα αναπτυξιακά γεγονότα του ανθρώπου ήσαν υπόθεση της κοινότητας. Αυτό συμβαίνει και με το γήρας.

Η γήρανση του πληθυσμού στις ανεπτυγμένες χώρες προκύπτει από τον συνδυασμό της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και της μείωσης των γεννήσεων. Αιτία του φαινομένου αυτού είναι ο εκσυγχρονισμός της ποιότητας ζωής και η εξάπλωση της ιατρικής φροντίδας, που συντελούν στην μακροβιότητα, και η είσοδος της γυναίκας στην αγορά εργασίας, που συντελεί στη μείωση των γεννήσεων. Ο αριθμός των ηλικιωμένων ξεπερνά το 15% του πληθυσμού στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες. Η Ελλάδα έχει από τους υψηλότερους δείκτες γήρανσης στην Ε.Ε. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, οι άνω των 65 ετών αποτελούν το 20% του πληθυσμού της. Στον οικονομικό τομέα η δημογραφική γήρανση κρατάει χαμηλά τα επίπεδα της παραγωγικότητας, προκαλεί ανισορροπία μεταξύ εργαζομένων και συνταξιούχων, εξωθώντας τα ταμεία των κοινωνικών ασφαλίσεων στη χρεοκοπία και βάζει σε θανάσιμο κίνδυνο τις ανθρωπιστικές αξίες.

Περισσότερο του 70% των νοσοκομειακών κλινών στην Ε.Ε καταλαμβάνονται από ηλικιωμένους, αν εξαιρέσει κανείς τα μαιευτικά και τα παιδιατρικά κρεβάτια, οι οποίοι είναι δυνατόν να πάσχουν ταυτοχρόνως από δύο, τρεις ή και περισσότερες παθήσεις. Η κατά κεφαλή δαπάνη για προσφορά υπηρεσιών υγείας σε αυτούς είναι πολλαπλάσια της μέσης δαπάνης για όλες τις άλλες ηλικίες.

Μετά την ολοκλήρωση των πραγματοποιήσεων της ζωής, παράλληλα με τη βαθμιαία πτώση των βιολογικών δυνατοτήτων και λειτουργιών του, ο άνθρωπος περνάει προς το γήρας και τον θάνατο. Είναι μία δύσκολη πορεία αυτή στις σύγχρονες κοινωνίες, σε μία εποχή που οι άνθρωποι είναι ανερμάτιστοι, πνευματικά απροετοίμαστοι και παθολογικά φοβισμένοι από αυτήν την προοπτική των.

Πτώση της λειτουργικότητας των αισθητηρίων, μείωση της κινητικότητας, διαιτητική παραμέληση, κατάθλιψη είναι μερικά από τα μεγάλα προβλήματα αυτής της ηλικίας. Εχει υποστηριχθεί η άποψη για την ύπαρξη μιας συγγένειας μεταξύ γήρατος και κατάθλιψης σε επίπεδο ψυχολογικό αλλά και βιολογικό. Στο γήρας παρατηρούνται σχεδόν όλοι οι βιολογικοί σηματοδότες της κατάθλιψης, όπως μείωση έκκρισης της της αυξητικής ορμόνης (GH), μείωση της έκκρισης θυροειδοτρόπου (TSH), απώλεια του βαθέως ύπνου βραδέων κυμάτων (SWS) κ.λπ.

Μέχρι την ηλικία των 25 ετών ο εγκέφαλος χάνει μερικές χιλιάδες νευρώνες την ημέρα, στην ηλικία 25–45 ετών η απώλεια των νευρώνων ανέρχεται σε μερικές δεκάδες χιλιάδες την ημέρα, για να ξεπεράσει τις 100 χιλιάδες ημερησίως από την ηλικία των 50 ετών και άνω. Στο προχωρημένο γήρας ο εγκέφαλος έχει χάσει περίπου το 20% του βάρους του. Αυτό σε ψυχοδιανοητικό επίπεδο εκδηλώνεται με επιβράδυνση τόσο της συσσώρευσης όσο και της επεξεργασίας του εισερχόμενου αντιληπτικού υλικού. Δεν πτωχεύουν όμως όλες οι ψυχοδιανοητικές λειτουργίες κατά το γήρας· απεναντίας μερικές, όπως το λεξιλόγιο και η κριτική ικανότητα, εμπλουτίζονται.

Κατά τη διάρκεια του κύκλου της ζωής, η σεξουαλικότητα διέρχεται από χαρακτηριστικά στάδια ώσπου να φθάσει στην πλήρη υποχώρησή της κατά το γήρας. Το σεξουαλικό ένστικτο, το οποίο βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα βαθμιαία εκπίπτει. Κάπου γύρω στην ηλικία των 70, ίσως και λίγο αργότερα, σταματά, αν και αυτό σχετίζεται με παράγοντες όπως η προηγούμενη σεξουαλικότητα, η ύπαρξη επαρκών ερεθισμάτων, το ενδιαφέρον κ.λπ. Όσο μειώνεται και εκπίπτει η σεξουαλικότητα κυρίως στον άνδρα, τόσο με πρόσχημα το αίτημα για απότιση σεβασμού και υποταγής στη συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία, αυξάνεται η επιδίωξη τίτλων, θέσεων και συμβόλων εξουσίας, που πολλές φορές φθάνει στα όρια της φαιδρότητας.

Από κοινωνική άποψη το πρώτο βήμα γίνεται με την συνταξιοδότηση, η οποία ως εγκατεστημένος πλέον κοινωνικός θεσμός, αποτελεί σημαντική στροφή στη ζωή των περισσότερων ανθρώπων. Αντιπροσωπεύει απώλειες στο εισόδημα και συνοδεύεται από μεγάλες μεταβολές στη μορφή και το είδος της καθημερινής δραστηριότητας, όπως αναδιάταξη του ωραρίου, αναδιαμόρφωση του καταλόγου των ανθρώπων με τους οποίους συναντάται ο συνταξιοδοτούμενος και, όχι σπάνια, την άκρως στρεσογόνο αλλαγή κατοικίας. Αλλάζει ο κοινωνικός προσανατολισμός και από την κατεύθυνση της συμμετοχής σε κοινωνικές προσπάθειες και επιδιώξεις γίνεται στροφή προς μια αποσύνδεση που εκδηλώνεται με στάσεις και συμπεριφορές απόσυρσης και περιορισμού της συμμετοχής.

Η ανασκόπηση της ζωής, η περισυλλογή και αναπόληση των πεπραγμένων, πολλές φορές ως μιας αλυσίδας χαμένων ευκαιριών, τύψεων και απογοητεύσεων, οι αναμνήσεις και η επανεκτίμηση των περιστατικών που βιώθηκαν τα περασμένα χρόνια είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της πορείας προς αυτήν την τελική περίοδο. Βαθύτατη υποσυνείδητη ή και συνειδητή πικρία –απόρροια της επίγνωσης, σε προσωπικό επίπεδο πια, του βιολογικού νόμου της φθοράς και της παροδικότητας της ζωής– πυροδοτεί ενίοτε μία κακότητα προς τους νέους, την εντύπωση ότι η σύγχρονη νεολαία βρίσκεται σε αποτελμάτωση και το αίσθημα ότι τίποτε αξιόλογο δεν μπορεί να γίνει μετά από τους ανθρώπους της δικής τους γενιάς.

Τέλος δοκιμάζουν τη γεύση της απελπισίας και της αναμονής του θανάτου. Σε αντίθεση με τις νεανικότερες ηλικίες, οι οποίες από τη φύση τους λειτουργούν κυρίως προβλητικά προς το μέλλον μέσα από ένα πλέγμα προσδοκιών, ελπίδων, σχεδίων, προγραμματισμού κ.λπ., στο γήρας η έλλειψη ελπίδας είναι η μοναδική προοπτική σε σχέση με το μέλλον.

Η καλή σωματική και ψυχική υγεία όσων φθάνουν σε αυτήν την ηλικία σχετίζεται με παράγοντες όπως υψηλή μόρφωση και καλή οικονομική κατάσταση, μακροβιότητα των γονέων τους, καλές οικογενειακές σχέσεις με γονείς, αδέλφια και τέκνα, ώριμοι μηχανισμοί άμυνας όπως καταπίεση και αναβολή ικανοποίησης επιθυμιών, αποφυγή εξαρτήσεων από ηρεμιστικά, αλκοόλ και νικοτίνη και απουσία κατάθλιψης κατά το παρελθόν.

Ωστόσο πολλοί γέροντες απομένουν μόνοι, αποσυρμένοι σε έρημα σπίτια ή γηροκομεία χωρίς τη συμπαράσταση των παιδιών τους, αφού η οικογένεια έχει πλήρως απεξαρθρωθεί. Απαρτίζουν μία ομάδα που βρίσκεται σε εξαιρετικά μειονεκτική θέση, με ασφυκτικά περιορισμένη δυνατότητα για ανεξάρτητη ζωή.

Και καθώς το γήρας προχωρεί, ο ηλικιωμένος θα χρειασθεί ιδιαίτερη φροντίδα, την οποία η σημερινή πυρηνική οικογένεια δεν θα μπορέσει να του προσφέρει. Η διάλυση της εκτεταμένης οικογένειας ευθύνεται εν πολλοίς για τη θλιβερή εγκατάλειψη εκατομμυρίων ηλικιωμένων. Μόνο οι μεγάλες οικογένειες είναι σε θέση να προσφέρουν, χωρίς να δυσανασχετούν, την απαραίτητη αγάπη και φροντίδα. Οι σύγχρονες πυρηνικές οικογένειες που ζουν συνωστισμένες σε διαμερίσματα πολυκατοικιών αντιμετωπίζουν αυτό το έργο ως μια κολοσσιαία ταλαιπωρία.

Η ψυχοκαταπόνηση που υφίστανται οι ηλικιωμένοι ασθενείς από την οικογενειακή και κοινωνική παραμέληση ενδέχεται να οδηγήσει σε κακή διατροφή και αυτή να συμβάλει στην ανάπτυξη κατάθλιψης και επιδείνωση της φυσικής ευθραυστότητας στις νόσους.

Οι ψυχιατρικές διαταραχές που εμφανίζονται στους ηλικιωμένους που πάσχουν από σωματικές παθήσεις διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται διαταραχές προκαλούμενες από απλές σωματικές αιτίες ή νοσήματα, στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται διαταραχές κατά τη μετεγχειρητική περίοδο, και στην τρίτη κατηγορία ψυχιατρικές διαταραχές σε έδαφος χρονίου νοσήματος.

Απλές σωματικές αιτίες ή οξέα νοσήματα προκαλούν ποικιλία ψυχιατρικών συμπτωμάτων. Για παράδειγμα: Δυσφορία και ανησυχία προκαλεί η κατακράτηση ούρων ή η δυσκοιλιότητα, και στις περιπτώσεις που ο ασθενής έχει δυσκολία να κινηθεί ή να περιγράψει το πρόβλημά του, τότε η δυσφορία και η ανησυχία εκδηλώνονται με ποικίλες διαταραχές της συμπεριφοράς, που μπορεί να φθάσουν μέχρι και τη διέγερση.

Ο πυρετός είναι δυνατόν να οδηγήσει σε σύγχυση.

Αφυδάτωση ή διαταραχές των ηλεκτρολυτών ενδέχεται να προκαλέσουν σύγχυση ή ακόμη και ντελίριο.

Λοιμώξεις του αναπνευστικού ή του ουροποιητικού είναι δυνατόν να προκαλέσουν σύγχυση, ντελίριο ή και άλλες διαταραχές της συμπεριφοράς.

Οι καρδιακές αρρυθμίες μπορεί να πυροδοτήσουν κρίσεις πανικού. Καρδιολογικές παθήσεις μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση ή ντελίριο.

Ο διαβήτης είναι δυνατόν να προκαλεί κόπωση, απώλεια βάρους και φαινόμενα που προσομοιάζουν με αυτά της άνοιας.

Ο υποθυρεοειδισμός προκαλεί απάθεια, ψυχοκινητική επιβράδυνση και κατάθλιψη. Ο υποπαραθυρεοειδισμός είναι δυνατόν να πυροδοτεί αγχώδεις εκδηλώσεις.

Σε ορισμένους καρκίνους, όπως του πνεύμονα και του παγκρέατος, η κατάθλιψη εμφανίζεται ως πρόδρομη των κλασικών τους συμπτωμάτων διαταραχή.

Η ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗ ενδέχεται να είναι παράγοντας πρόκλησης ψυχοπαθολογίας στους ηλικιωμένους. Οι βενζοδιαζεπίνες είναι πιθανόν να προκαλέσουν συγχυτικά επεισόδια, πτώσεις και κατάγματα. Τα διουρητικά και η δακτυλίτιδα σύγχυση, φαινόμενα άνοιας και ντελίριο. Σε περιπτώσεις μικτής συνταγοφράφησης το αποτέλεσμα μπορεί να είναι χαοτικό. Ο συνδυασμός αντιυπερτασικών, διουρητικών, βενζοδιαζεπινών και υπναγωγών είναι δυνατόν να προκαλέσει μια εικόνα καταστολής, ψυχοκινητικής επιβράδυνσης και κατάθλιψης.

ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ. Στερητικό είναι κάθε περιβάλλον που επιβάλλει κοινωνικούς, πολιτισμικούς ή ακόμη και φυσικούς περιορισμούς. Γηροκομεία, Βρεφονηπιακοί σταθμοί, Εργασιακές δομές και Φυλακές είναι τα πλέον διαδεδομένα και θεσμοποιημένα στερητικά περιβάλλοντα. Ανεξαρτήτως των στόχων και του έργου που επιτελούν, οι επιδράσεις τους στην ψυχοπνευματική υπόσταση των ανθρώπων που φιλοξενούν, είναι οπωσδήποτε τουλάχιστον αρνητικές με χαρακτηριστικά την έλλειψη πρωτοβουλίας, παθητικότητα, απάθεια, αδιαφορία και απώλεια ψυχοκοινωνικών δεξιοτήτων. Στην Ευρώπη γύρω στο 10% των μοναχικών γερόντων περνούν τις τελευταίες μέρες τους στα γηροκομεία, αυτά τα σκληρά και στερητικά ιδρύματα. Το ποσοστό στην Ελλάδα είναι πολύ μικρότερο, κάτω από 1%, αλλά διαρκώς μεγαλώνει. Είναι τέτοια η υγειονομική παραμέληση, ο υποσιτισμός, η λεκτική και φυσική κακομεταχείριση των γερόντων σε ορισμένα από αυτά τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως, ώστε πολλές φορές αναγκάζεται να παρέμβει η δικαιοσύνη. Και έτσι, πολλοί ηλικιωμένοι φεύγουν όπως δεν αξίζει σε κανέναν άνθρωπο: Μόνοι κι αβοήθητοι στα γηροκομεία χτυπημένοι από λοιμώδη νοσήματα και σε κάποιες περιπτώσεις (όπως βγαίνει ενίοτε στις ειδήσεις) δολοφονημένοι με ασφυκτικό θάνατο.